Dünya genelinde her üç kişiden ikisinin en az bir kez deneyimlediği dejavu (déjà vu), Fransızca "zaten görülmüş" anlamına gelen terimsel bir ifade olarak literatürde yer alıyor. Bir anın, mekanın veya diyaloğun daha önce birebir yaşandığına dair oluşan bu güçlü duygu, uzun yıllar boyunca metafiziksel teorilerle açıklanmaya çalışılsa da günümüz tıp dünyası olayı tamamen beyindeki veri işleme süreçlerine dayandırıyor. Bilim insanları, bu hissin bir "hata" değil, beynin bellek sistemindeki anlık bir senkronizasyon bozukluğu olduğunu kaydediyor.
Bellek yollarında yaşanan kısa devre
Nöroloji uzmanlarına göre dejavu, beynin sağ ve sol lobları arasındaki veri iletim hızındaki milisaniyelik bir gecikmeden kaynaklanıyor. Normal şartlarda bir görüntü her iki loba aynı anda ulaşırken, bazı durumlarda loblardan birine veri diğerinden çok daha az bir gecikmeyle ulaşıyor. Bu durumda beyin, ikinci kez gelen aynı bilgiyi "geçmişe ait bir anı" gibi etiketliyor. Yani zihin, o an yaşanmakta olan güncel bir bilgiyi yanlışlıkla uzun süreli bellek deposundan çağırıyormuş gibi algılayarak sahte bir aşinalık hissi üretiyor.
Bilimsel araştırmalar ve "tanıdıklık" hissi
Colorado Eyalet Üniversitesi'nden psikolog Anne Cleary tarafından yürütülen çalışmalar, dejavunun genellikle benzer geometrik düzenlere sahip mekanlarda tetiklendiğini ortaya koyuyor. Eğer bulunduğunuz yeni bir ortamın yerleşimi, mobilya dizilimi veya ışık açısı geçmişte bulunduğunuz bir yerle benzerlik gösteriyorsa, beyin bu kalıpları eşleştiriyor ancak eski anıyı tam olarak hatırlayamadığı için ortaya "parçalı bir aşinalık" çıkıyor. Bu durum, bilincin hem o anın yeni olduğunu bilmesi hem de güçlü bir hatırlama dürtüsü hissetmesiyle sonuçlanan bir paradoksa yol açıyor.
Hangi durumlarda daha sık yaşanıyor?
İstatistiksel veriler, dejavunun özellikle 15-25 yaş arasındaki genç yetişkinlerde ve stres düzeyi yüksek, yorgun bireylerde daha sık görüldüğünü kanıtlıyor. Dopamin seviyesindeki artışın ve bazı ilaç kullanımlarının da bu algı kaymasını tetikleyebileceği belirtiliyor. Öte yandan, uzmanlar çok sık tekrarlanan dejavu hissinin nadir durumlarda temporal lob epilepsisi gibi nörolojik rahatsızlıkların ön habercisi olabileceği konusunda da uyarıda bulunuyor. Sağlıklı bireylerde ise bu durum, beynin kontrol mekanizmalarının çalıştığını gösteren doğal bir süreç olarak kabul ediliyor.